کتاب‌شناسی مکی و مدنی

مقدمه

تخصص در هر موضوع و هر علمی  نیازمند یافتن رابطه منطقی میان چهار عنصر «مأخذشناسی»، «شخصیت ­شناسی»، «اصطلاح ­شناسی» و «نظریه­ پردازی» دارد؛ لذا می توان گفت: آشنایی با منابع و کتب تالیف شده از پیش نیازهای تحقیق و پژوهش می باشد که از آن به عنوان کتابشناسی یاد می شود، در فرهنگ متوسط معین  ذیل واژه کتابشناسی چنین آمده است: فن آگاهی از انواع کتابها و مولفان و مصنفان و مترجمان آنها.

کتابشناسی انواع مختلفی دارد و یکی از مهمترین انواع آن کتابشناسی موضوعی است که در آن کتاب هایی که در یک موضوع خاص- چه آن موضوع یک شخص باشد و چه یک محل یا یک شیء یا بیشتر- ضبط و فهرست می­شود، نتایجی که از کتابشناسی به دست می آید به عمر مفید پژوهشگران می افزاید و راه رسیدن به مطالب را در مدت کوتاهی فراهم می­ آورد و فهرست جدیدی از عناوین موضوع را برای پژوهنده ترسیم می کند.

بیش از چهارده قرن از نزول قرآن کریم می گذرد و اهتمام به آخرین کتاب آسمانی روز به روز بیشتر می شود و در زمینه های مختلف قرآنی کتب و مقالات بسیاری به رشته تحریر در می آید، به دنبال آن عده ای از محققان به معرفی کتب نوشته شده در موضوعات خاص برآمده اند و کتابشناسی های مختلفی را ارائه کرده اند؛ از جمله کتابشناسی اعجاز قرآن، کتابشناسی قرآن و علوم­ جدید، کتابشناسی قرائات قرآن، کتابشناسی محکم و متشابه و... ولی متاسفانه کتابشناسی مستقلی در باره مکی و مدنی انجام نشده است. اینک در راستای کتابشناسی موضوعی  علوم قرآنی به معرفی کتابهایی که در زمینه «مکی و مدنی» به نگارش در آمده اند یا بخشی از آنها این مقوله را در بر دارند می­پردازیم (پرداختن به مقاله­ هایی که به همین موضوع اختصاص دارند در فرصت دیگری بررسی خواهد شد).

برای تدوین این کتابشناسی که در سال 1384 گردآوری شده است، تا حد امکان از کتابخانه­ ها، کتاب ­های تراجم، معاجم، فهرست ­ها، فرهنگ ­ها، کتابشناسی­ ها، دایرة­المعارف ­ها، نرم­ افزار های کامپیوتری و سایت­ های مختلف اینترنتی استفاده شده است، هرچند نگرش کامل به آنها فرصت دیگری را می­ طلبد.

مقاله حاضر پس از مقدمه حاضر در سه بخش مجزا آمده است:

الف- کتب مستقل که تعداد آنها محدود است.

ب- پایان نامه هایی که در زمینه مکی و مدنی می باشند.

ج- کتب غیرمستقل که بیشتر حجم مقاله را به خود اختصاص  داده است.

و اینک اسامی کتب؛

الف: کتاب­های مستقل؛

1. خصائص السور و الآیات المدنیة، ضوابطها و مقاصدها؛ ابوالعلا، عادل محمد صالح؛ جده، بیروت: دارالقبله للثقافة الاسلامیة، مؤسسة علوم القرآن؛ محل نگهداری: مرکز فرهنگ و معارف قرآن (کتابشناسی جهانی قرآن کریم؛ تهیه کننده: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی [با همکاری] پایگاه اطلاع رسانی  سراسری اسلامی (پارسا) با مساعدت مؤسسه قرآنی تفسیر جوان؛ قم: خانه کتاب قم؛ 1424ق/1382ش،2/671 و672).

2. قرآن، ساختار و آهنگ سوره های مکی؛ کراپون، دوکراپونا، پییر؛ پاریس: انتشارات خاور شناسان فرانسه، 1981م، (فرانسوی)، محل نگهداری: کتابخانه معهد العالم العربی پاریس، عنوان به لاتین:Le Coran,aux sourcesde la parole praculaire: structures         Rythmiques des sourates Mecquoises (کتابشناسی جهانی قرآن کریم 1/145و146).

3. کتاب تنزیل القرآن؛ ابن شهاب، محمدبن مسلم (124-58ق)؛ بیروت: دارالکتاب الجدید؛ الطبعة الاولی: 1963م، در صص 17-32 کتاب «رسائل و نصوص» توسط صلاح الدین المنجد چاپ شده است (به همراه دو کتاب: فتوی فی القیام و الالقاب لابن تیمیه و معارضة ابن الابّار للکتاب ملقی السبیل).

4. کتاب العزالدیرینی؛ دیرینی، عبدالعزیز بن احمد (612؟-694ق)،(الاتقان، ص35 ومفتاح السعادة، ص38).

5. کتاب مکی؛ ابوطالب مکی، محمد بن علی (    -386ق)؛ (الاتقان؛ سیوطی، جلال الدین، تحقیق: فواز احمد زمرلی؛ بیروت، دارالکتاب العربی؛ 1426ق/2005م، ص35 ومفتاح السعادة؛ طاش کبری زاده، احمد بن  مصطفی؛ مراجعه و تحقیق: کامل کامل بکری وعبدالوهاب ابوالنور؛ قاهره: دارالکتب الحدیثة؛ [بی تا]، 2/38).

6. کتاب المکی و المدنی فی القرآن و اختلاف المکی و المدنی فی الآیة؛  حطاب، محمدبن­محمد (902-954ق)، (البرهان فی علوم القرآن، زرکشی، محمدبن عبدالله؛ مصحح: یوسف عبدالرحمن مرعشلی، جمال حمدی ذهبی و ابراهیم عبدالله کردی؛ بیروت: دارالمعروفة؛ 1415ق، 1/272).

7. ما نزل من القرآن بمکة و مانزل بالمدینة؛ مجهول المؤلف؛ مخطوط فی الازهریة رقم (7)673 (البرهان1/273).

8. ما نزل من القرآن فی صلب الزمان؛ جوهری، احمد بن محمد (البرهان1/273).

9. مطالعاتی در باره تصنیف سوره های مکی؛ نوی ویرت، آنگلیکا؛ برلین، نیویورک: گروتر، 1981م، (آلمانی)،ix+433ص، عنوان به لاتین: studien zur Komposition der Mekkanischen suren (کتابشناسی جهانی قرآن کریم2/682).

10. المکی و المدنی فی القرآن الکریم، دارسة تأصیلیة نقدیة للسور و الآیات من اول القرآن الکریم الی نهایة سورة الاسراء؛ احمد، عبدالرزاق حسین؛ قاهره: دار ابن عفان؛ چاپ اول: 1999م، 2جلد، ج1: 496ص، ج2: 497-1010ص، محل نگهداری: کتابخانه تخصصی تفسیر و علوم قرآن (کتابشناسی جهانی قرآن کریم2/672).

11. منظومة فی المکی و المدنی؛ جعبری، برهان بن ابراهیم؛ طبعت مع کتاب التیسیر فی علوم التفسیر بمطبعة محمد ابی زید عام، 1310ق، 1893م (البرهان1/273).

ب: پایان نامه ها؛

1. بررسی خصوصیات آیات و سور مکی و مدنی؛ جوان ملکوتی، عبد الله؛ کارشناسی ارشد الهیات و معارف اسلامی، گرایش علوم قرآن و حدیث؛ دانشگاه تهران، استاد راهنما: سید ابو الفضل میر محمدی؛ 1369ش.

2. تحقیق در ویژگی های آیات و سور مکی و مدنی؛ سلیمانیان، اسفندیار؛ کارشناسی ارشد الهیات و معارف اسلامی، گرایش علوم قرآن و حدیث؛ دانشگاه آزاد اسلامی کرج، استاد راهنما: ابوالقاسم امامی؛ 1374ش.

3. گامی به سوی شناخت سور مکی و مدنی؛ مشائی، ناهید؛ کارشناسی ارشد الهیات و معارف اسلامی؛ دانشگاه تربیت مدرس، استاد راهنما: محمدعلی مهدوی راد؛ 1362ش.

4. معرفت مکی و مدنی در علوم قرآن؛ ملکوتی، محسن؛ کارشناسی ارشد الهیات و معارف اسلامی، گرایش علوم قرآن و حدیث؛ دانشگاه آزاد اسلامی فسا، استاد راهنما: سید محمد مهدی جعفری؛ 1373ش.

ج: کتاب­های غیرمستقل؛

1. آشنایی با سوره های قرآن؛ قاضی زاهدی، احمد؛ قم: دارالقرآن کریم؛ چاپ اول: 1378ش، 242ص، محل نگهداری: مرکز فرهنگ و معارف قرآن (کتابشناسی جهانی قرآن کریم1/281).

2. آشنایی با علوم قرآنی ؛ رادمنش، محمد، (ویرایش2)؛ تهران: جامی؛ چاپ هفتم: 1379ش، صص165-173.

3. آشنایی با علوم قرآنی؛ رکنی یزدی، محمد مهدی؛ تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی؛ چاپ اول: 1379ش، صص110-111.

4. آشنایی با علوم قرآنی ویژه جوانان؛ محدثی، جواد؛ قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم؛ چاپ اول: 1375ش، صص29-38.

5. آشنایی با علوم قرآنی یا مقدمات لازم برای فهم قرآن مجید؛حلبی، علی اصغر، [بی جا]، اساطیر، چاپ اول: 1375؛ صص108-111.

6. ابجد العلوم؛ قنوجی، ج2، ص505 (برهان1/273).

7. الاتقان فی علوم القرآن؛ سیوطی، جلال الدین؛ تحقیق: فواز احمد زمرلی؛ بیروت: دارالکتاب العربی؛ 1426ق/2005م، صص35-58،(ترجمه سید مهدی حایری قزوینی؛ تهران: امیرکبیر؛ چاپ دوم: 1376ش، صص45-74 ؛ ترجمه دیگری از بخشی این کتاب با عنوان«دایرة المعارف قرآن» توسط محمد جعفر اسلامی انجام شده که در تهران انتشارات بنیادعلوم اسلامی در سال 1362ش به چاپ رسانده است، ج1، صص49-85 و تلخیصی از این کتاب توسط صلاح الدین ارقه دان و ترجمه محمودرضا افتخارزاده با عنوان«جغرافیای علوم قرآن»  توسط دفتر نشر معارف اسلامی قم در سال 1373ش منتشر شده است، صص67-70).

8. اسباب النزول الآیات؛ واحدی ، علی بن احمد؛ قاهره: موسسه الحلبی و شرکائه؛ 1388ق، ص13 (ترجمه: علیرضا ذکاوتی قراگزلو؛ تهران: نشر نی؛ چاپ اول:1383،ص14 و نیز به همراه ترجمه لباب النقول توسط محمدجعفر اسلامی؛ بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ اول: 1362، ص23).

9. انوار العرفان فی تفسیر القرآن؛ داورپناه، ابوالفضل؛ تهران: کتابخانه صدر؛ چاپ اول، [بی تا]، ج1، صص25-28.

10. بحوث فی تاریخ القرآن و علومه؛ میرمحمدی زرندی، سیدابوالفضل؛ قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المقدسة؛ الطبعه الاولی: 1420ق، صص288-300 (ترجمه: مولف؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم؛ چاپ اول: 1363، صص383-398).

11. البرهان علی سلامة القرآن من الزیادة و النقصان و یلیه الدلیل القوی علی امیة النبی  و عظمته؛یاسین، محمدسعدی؛ بیروت: منشورات المکتبة الاسلامیة؛ 1383ق/1964م.

12. البرهان فی علوم القرآن؛ زرکشی، محمدبن عبدالله؛ مصحح: یوسف عبدالرحمن مرعشلی، جمال حمدی ذهبی و ابراهیم عبدالله کردی؛ بیروت: دارالمعروفة؛ 1415ق،ج1،صص292-273.

13. بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز؛ فیروزآبادی، محمدبن یعقوب؛ تحقیق: محمدعلی النجار؛ قاهره؛ [بی نا]؛ 1383ق، ج1، صص97-107.

14. البیان فی احصائات القرآن (دراسات قرآنیه3)؛ علاف، ادیب؛ دمشق: ادیب العلاف؛ الطبعه الاولی: 1421ق/2001م، صص53-87.

15. البیان فی علوم القرآن؛ علاف، ادیب؛ زیر نظر: عبدالقادر ارناؤوط؛ دمشق: دارالفارابی؛ چاپ اول: 1999م، ج2، محل نگهداری: کتابخانه تخصصی تفسیر و علوم قرآن (کتابشناسی جهانی قرآن کریم1/275).

16. پژوهشی پیرامون آخرین کتاب الهی؛ مظلومی، رجبعلی؛ [بی جا]، آفاق؛ 1402ق/1361ش، ج1، صص186-207، ج3، صص153-173.

17. پژوهشی در تاریخ قرآن کریم؛ حجتی، سید محمدباقر، (ویرایش2)؛ تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی؛ چاپ چهاردهم: 1378ش، صص73-82.

18. پژوهشی در علوم قرآن؛ احمدی، حبیب الله؛ قم: مؤلف؛ چاپ اول: 1376ش، صص61-64.

19. پیام نمونه (آشنایی با سوره های قرآن)؛ حسینی سیرجانی، محمود؛ قم: ناصر؛ 1377ش، ص14.

20. تاریخ جمع قرآن کریم؛ جلالی نائینی، سیدمحمدرضا؛ [بی جا]، نقره؛ 1365ش، صص181-187.

21. تاریخ قرآن؛  دروزه، محمد عزة؛ ترجمه: محمدعلی لسانی فشارکی؛ تهران: مرکز نشر انقلاب؛ چاپ دوم: 1401ق، صص129-137.

22. تاریخ قرآن؛ رامیار، محمود؛ تهران: امیرکبیر؛ چاپ چهارم:1379ش، صص601-624.

23. تاریخ القرآن؛ زنجانی، ابوعبدالله؛ بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات الطبعه الثالثه؛ 1388ق، صص49-61 (تاریخ جامع قرآن کریم؛ ترجمه: سید حسام فاطمی؛ [بی جا]، افشار؛ [بی تا]، صص80-83).

24. تاریخ قرآن؛ معرفت، محمدهادی؛ تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)؛ چاپ سوم: 1379ش، صص46-63.

25. تحفه الاحباب؛ قلی خان، حیدر (الذریعه الی تصانیف الشیعه؛ آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن؛ بیروت: دارالاضواء؛ الطبعه الثالثه: 1403ق، 3/410).

26. تحقیق در قرآن؛ حسینی، سیدمحمدحسین؛ ترجمه: عمران حسین راجانی؛ The open school CHICAGO؛ [بی تا]، صص34-36.

27. تسنیم (تفسیر قرآن کریم)؛ جوادی آملی، عبدالله؛ تنظیم و ویرایش: علی اسلامی؛ قم: اسراء؛ چاپ اول: 1378ش، ج2، صص41-45.

28. التعبیر الفنی فی القرآن الکریم؛ امین، بکری شیخ؛ بیروت: دار العلم للملایین؛ الطبعه الاولی: 1994م، صص41-49.

29. تعظیم شأن القرآن فی سور المکیه؛ ملیجی، عاطف قاسم امین؛ اسکندریه: مولف؛ چاپ اول: 2001م، محل نگهداری:کتابخانه تخصصی تفسیر و علوم قرآن (کتابشناسی جهانی قرآن کریم 1/265).

30. تفسیر احسن الحدیث؛ قرشی، سید علی اکبر؛ ویرایش: محمدحسن بکائی؛ [بی جا]؛ بنیاد تحقیقات اسلامی بنیاد بعثت؛ چاپ اول: 1366ش، ج1، صص8-12 (همین تفسیر قبلا با عنوان «تفسیر ممتاز» توسط انتشارات دارالکتب الاسلامیه تهران در سال 1361 نیز به چاپ رسیده است، صص6-11).

31. تفسیر ثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیر القرآن؛ ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد؛ تحقیق: ابوفتاح ابو سنة، علی محمد معوض و عادل احمدعبد الموجود؛[بی جا]؛ داراحیاء التراث العربی؛ الطبعة الاولی: 1418ق، ج1، ص195.

32. التفسیر الحدیث؛ دروزة، محمدعزة؛ [بی جا]؛ دارالاحیاء الکتب العربیه و عیسی البابی الحلبی و شرکائه؛ 1381ق/1962ق، ج1، صص14-16.

33. تفسیر الخازن المسمی لباب التأویل فی معانی التنزیل؛ خازن، علی بن محمد؛ تصحیح: محمد علی شاهین؛ بیروت: دارالکتب العلمیه؛ الطبعه الاولی: 1415ق/1995م، ج1، ص9و10.

34. تفسیر خسروی؛ خسروانی، علیرضا؛ تهران: کتابفروشی اسلامیه؛ 1390ق، ج1، ص34.

35. تفسیر سورة الحمد؛ حکیم، محمدباقر؛ قم: مجمع الفکر الاسلامی؛ الطبعه الاولی: 1420ق، صص131-133.

36. تفسیر شریف لاهیجی؛ شریف لاهیجی، محمدبن علی؛ تصحیح: میر جلال الدین حسینی ارموی؛ [بی جا]؛ موسسه مطبوعات علمی؛ 1381ق/1340ش، ج1، ص6.

37. تفسیر صحیح آیات مشکله قرآن؛ سبحانی، جعفر؛ تنظیم و نگارش: سید هادی خسرو شاهی؛ [بی جا]؛ موسسه نشر و تبلیغ کتاب؛ 1364ش، ص332و333.

38. التفسیر الفرید للقرآن المجید؛ عبدالمنعم جمال، محمد؛ [بی جا؛ بی نا؛ تاریخ مقدمه:1952م]، ج1،ص1.

39. تفسیر القاسمی المسمی محاسن التأویل؛ قاسمی، محمد جمال الدین؛ تصحیح: محمد فؤاد عبدالباقی؛ [بی جا]؛ داراحیاء الکتب العربیه و عیسی البابی الحلبی و شرکائه؛ الطبعه الاولی: 1376ق/1957م، ج1، ص150.

40. تفسیر قرآن؛ مراد، علی؛ پاریس: انتشارات دانشگاههای فرانسه؛ چاپ اول: 1981م، (فرانسوی)؛ محل نگهداری: کتابخانه معهد العالم العربی پاریس، عنوان به لاتین:L‘exegrse Coranique (کتابشناسی جهانی قرآن کریم1/69).

41. تفسیر القرآن الکریم الشهیر بتفسیر المنار؛ رشید رضا،محمد؛ بیروت: دارالمعرفه للطباعة والنشر؛ الطبعه الثانیه؛ [بی تا]، ج1، صص32-34 وص105وج4، ص320و321 وج10ص118.

42. تفسیر القرآن الکریم مفتاح احسن الخزائن الالهیه؛ خمینی،  سیدمصطفی؛ تحقیق: مؤسسه تنظیم و نشر آثار الامام الخمینی(قدس سره)، [بی جا]، مؤسسة تنظیم و نشر آثار الامام الخمینی؛ الطبعةالاولی:1418ق، ج1، ص17و18.

43. تفسیر القرآنی للقرآن؛ الخطیب، عبدالکریم؛ [بی جا]؛ دارالفکر العربی؛ [بی تا]، ج1، صص13-15و ج7، صص363-367 وج11، صص632-644.

44. تفسیر کتاب الله العزیز؛ هواری، هودبن محکم؛ تحقیق:الحاج بن سعید شریفی؛ بیروت: دارالغرب اسلامی؛ الطبعه الاولی:1990م، ص68 و69.

45. تفسیر المحقق؛ محقق، محمدباقر؛ تهران: انتشارات اسلامی؛ چاپ اول:1364ش، ج1، صص144-148.

46. تفسیر مراغی؛ مراغی، احمد مصطفی؛ بیروت: داراحیاء التراث الغربی؛ الطبعه الثالثه:1394ق/1974م، ج8، ص98 و ج10، ص46.

47. التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج؛ زحیلی، وهبة؛ بیروت: دار الفکر المعاصر و دمشق: دارالفکر، الطبعة الاولی:1411ق/1991م، ج1، ص17و18.

48. تفسیر نمونه؛ مکارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، ج6، چاپ هفدهم، 1374ش، ص74و75.

49. التفسیر الواضح؛ حجازی، محمدمحمود؛ بیروت: دارالجبل؛ الطبعة العاشرة: 1413ق/1993م، ج1، ص11.

50. التمهید فی علوم القرآن، دراسات مبسطة عن مختلف شؤون القرآن الکریم عرفت باسم علوم القرآن؛ معرفت، محمد هادی؛ قم: مطبعة مهر؛ 1396ق، ج1، صص99-202 (تلخیص التمهید؛ معرفت، محمد هادی؛ قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفه؛ الطبعة الرابعة: 1422ق، ج1، صص82-97).

51. حجة التفاسیر و بلاغ الاکسیر یا من لایحضره المفسر و التفسیر؛ بلاغی، عبدالحجة؛ قم؛ [بی نا]؛ 1345ش، ج1، صص10-15.

52. حرف های تنها در قرآن؛ عدل، عبدالحسین؛ مشهد: زوار؛ چاپ اول:1363 ش، صص25-86.

53. الجامع لاحکام القرآن؛ قرطبی، محمدبن احمد؛ بیروت: مؤسسة التاریخ العربی؛ 1405ق، ج5، ص1وج6 ، ص30و31 (مختار تفسیر القرطبی الجامع لاحکام القرآن؛ حکیم، توفیق؛ [بی جا]؛ الهیئة المصریة العامة للکتاب؛ 1997م، صص24-28).

54. جواهر التفسیر تفسیر ادبی، عرفانی، حروفی، شامل مقدمه ای در علوم قرآنی و تفسیر سوره حمد؛ کاشفی، حسین بن علی؛ تحقیق: جواد(فرزاد)عباسی؛ تهران: میراث مکتوب؛ چاپ اول: 1379ش، ج1،ص188و189.

55. دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی؛ به کوشش بهاء الدین خرمشاهی؛ تهران: دوستان و ناهید؛چاپ اول: 1377ش، ج2، صص2145-2147.

56. دراسات قرآنیة؛ صغیر، محمدحسین علی؛ [بی جا]؛ مرکز النشر مکتب الاعلام الاسلامی؛ الطبعة الثانیة: 1413ق، تاریخ قرآن، صص49-66.

57. دراسة حول القرآن الکریم؛ حسینی جلالی، محمدحسین؛ بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات؛ الطبعة الاولی: 1422ق/2002م، صص26-31.

58. درآمدی بر علوم قرآنی؛ صالحی کرمانی، محمدرضا؛ ویرایش: مسعود رضوی؛ تهران: جهاد دانشگاهی؛ چاپ اول: 1369ش، صص 100-107.

59. درآمدی بر قرآن؛ بلاشر، رژی؛ ترجمه: اسدالله مبشری؛ تهران: ارغنون؛ چاپ اول: 1372ش، صص55-110.

60. درسنامه علوم قرآنی (سطح 1)؛ جوان آراسته، حسین؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم؛ چاپ اول: 1380ش، صص87-97.

61. درسنامه علوم قرآنی (سطح 2) ویرایش دوم ؛ جوان آراسته، حسین؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم؛ چاپ پنجم: 1380ش، صص128-140.

62. درسهایی پیرامون شناخت قرآن؛ رجبی، محمود و عراقی، محمود و میرسیاه، علی اکبر؛ قم: در راه حق؛ 1361ش، ص8 و9.

63. دفاع از قرآن در برابر آرای خاورشناسان؛ بدوی، عبدالرحمن؛ برگردان و پژوهش: سید حسین موسوی؛ مشهد: به نشر؛ چاپ اول: 1383ش، صص160-191.

64. رسالة فیها تعیین السور و تقسیم القرآن الکریم نسخه خطی؛ مجهول المؤلف؛ 11ورقة، بقطع متوسط، مسترطها 17 سطرا (فهرست المخطوطات العربیة المحفوظة فی دار الکتاب الشعبیة کیریل و میتودی فی صوفیة عاصمة الجمهوریة الشعبیة البلغاریة؛ وضعه: عدنان درویش؛ دمشق: منشورات وزارة الثقافة والسیاحة و الارشاد القومی؛ 1969م، ج1، ص172و173).

65. روش شناسی تفسیر قرآن؛ بابایی، علی اکبر و عزیزی کیا، غلامعلی و روحانی راد، مجتبی، زیر نظر: محمود رجبی؛ قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)؛ چاپ اول: 1379ش، صص356-358.

66. روش علامه طباطبایی در تفسیر المیزان؛ اللوسی، علی؛ ترجمه: سید حسین میرجلیلی؛ [بی جا]؛ مرکز چاپ و انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی؛ چاپ اول: 1370ش، صص298-301.

67. زبدة البیان فی رسوم مصاحف عثمان نسخه خطی ؛ مجهول المولف؛ 51 برگ و یک برگ عطف در آخر، قطع 13×19، 19 سطری (فهرست کتب خطی کتابخانه های اصفهان؛ روضاتی، سید محمد علی؛ اصفهان: مؤسسه نشر نفائس مخطوطات؛ 1341ش/1382ق، ج1، صص77-79).

68. زبدة التفاسیر؛ قاضی زاهدی، علی؛ قم: حاذق؛ چاپ اول: 1416ق، ص13و14.

69. ساختار هندسی سوره های قرآن، پیش درآمدی بر روشهای نوین ترجمه و تفسیر قرآن کریم؛ خامه گر، محمد؛ تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل؛ چاپ اول: 1382ش، صص152-155.

70. السبیل الی معرفة القرآن الکریم؛ قطایا، محمدعلی؛ بیروت: باقرالعلوم للثقافة و الارشاد؛ 1416ق، محل نگهداری: مرکز فرهنگ و معارف قرآن (کتابشناسی جهانی قرآن کریم2/699).

71. سروش آسمانی، سیری در مفاهیم قرآنی ؛ محمدی، کاظم؛ تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ چاپ اول: 1381ش، صص120-126.

72. سعد السعود؛ بن طاووس، علی بن موسی ؛ نجف: الحیدریه؛ الطبعة الاولی: 1369ق، صص 281-281.

73. السور المدنیة، دراسة بلاغیة و اسلوبیة؛ عبدالواحد، عهود؛ دمشق: دارالفکر؛ چاپ اول: 1999م، محل نگهداری: المکتبة الوطنیة الاماراتیة، ابوظبی (کتابشناسی جهانی قرآن کریم1/139).

74. سیر تحول قرآن؛ بازرگان، مهدی؛ به اهتمام: عبدالعلی بازرگان؛ تهران: شرکت سهامی انتشار (با همکاری سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی)؛ 1360ش، 205ص.

75. سیر تکاملی تاریخ قرآن و تفسیر؛حیدری، محمد و فضایی، یوسف، [بی جا]؛ مولفان؛ چاپ اول، [تاریخ مقدمه: 1364،تهران]، صص202- 205.

76. شروط و آداب تفسیر و مفسر؛ ایزدی مبارکه، کامران؛ تهران: امیرکبیر؛ چاپ اول:1376ش، صص108-117.

77. شناخت قرآن؛ کمالی دزفولی، علی؛ [بی جا]؛ فجر؛ چاپ اول: 1364ش، صص293-298.

78. الطباطبایی و منهجه فی تفسیر المیزان؛ اوسی، علی؛ [بی جا]، معاونیة الرئاسة للعلاقات الدونیة فی منظمة الاعلام الاسلامی، صص211-213 (ترجمه: روشهای تفسیر قرآن؛ سجادی، سیدجعفر؛ تهران: تاریخ ایران؛ چاپ اول: 1361ش، صص18-21).

79. عمدة التفسیر؛ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر؛ تحقیق: احمد محمد شاکر؛ مصر: دارالمعارف؛ 1376ق/1956م، ج1، ص49.

80. علم قرائت؛ امیدالله کاشانی، عباس؛ تقریظ: محمد امامی کاشانی؛ [بی جا]؛ ناس؛ چاپ اول: 1363ش، صص292-301.

81. علوم الدین الاسلامی؛ کحالة، عمر رضا؛ دمشق: مطبعة الحجاز؛ 1394ق/1971م، ص34و35.

82. علوم القرآن؛ حکیم، سیدمحمدباقر؛ قم: مجمع الفکر الاسلامی؛ الطبعة الثالثة: 1417ق، صص 73-97 (ترجمه: محمد علی لسانی فشارکی؛تهران؛ تبیان؛ چاپ اول: 1378، صص71-95).

83. علوم قرآن؛ سعیدی روشن، محمدباقر؛ قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)؛ چاپ اول: 1377ش؛ صص146-148.

84. علوم القرآن عند المفسرین؛ مرکز الثقافة و المعارف القرآنیة؛ قم: مکتب الاعلام الاسلامی؛ الطبعة الاولی: 1416ق/1374ش، ج1، صص 303-320.

85. علوم قرآن و فهرست منابع؛ طالقانی، سید عبدالوهاب؛ [بی جا]؛ دار القرآن الکریم حضرت آیة الله العظمی گلپایگانی؛ 1361ش، ج1، صص73-76.

86. علوم قرآنی؛ معرفت، محمد هادی؛ قم: مؤسسه فرهنگی تمهید؛ چاپ دوم:1380ش، صص78-97.

87. علوم قرآن یا تفسیر موضوعی ؛ حائری یزدی، مرتضی و مهدی؛ قم: مؤسسه دین و دانش؛ 1363ش، ص18.

88. الغدیر؛ امینی، عبد الحسین؛ بیروت: دارالکتاب العربی؛ 1379ق؛ ج1، ص227و228.

89. فتح الباری شرح صحیح بخاری؛ عسقلانی، ابن حجر؛ [بی جا]؛ دار احیاء التراث العربی؛ الطبعة الرابعة، [بی تا] ، ج9، ص 3 و ج 12 ص 321 و 322.

90. فتح البیان فی مقاصد القرآن؛ صدیق حسن خان، محمدصدیق ؛ قاهره: عبد المحی علی محفوظ؛ 1965م، ج1، ص20.

91. الفتوحات الالهیه بتوضیح تفسیر الجلالین للدقائق الحفیة؛ عجیلی، سلیمان بن عمر ومحلی، جلال الدین؛ قاهره: مطبعة حجازی؛ [بی تا]، ج1، ص3.

92. فضائل القرآن و ما انزل من القرآن بمکة و ما انزل بالمدینة؛ ابن ضریس، محمد بن ایوب؛ تحقیق: غزوه بدیر؛ دمشق: دار الفکر؛ چاپ اول: 1987م، محل نگهداری: کتابخانه تخصصی تفسیر و علوم قرآن (کتابشناسی جهانی قرآن کریم 1/248و249).

93. فنون الافنان؛ ابن جوزی، صص 335-340 (البرهان1/273).

94. الفهرست؛ ابن ندیم، محمد بن اسحق؛ تصحیح:محمدرضا تجدد؛ [تهران]؛ مکتبة الاسدی و الجعفری؛ [تاریخ مقدمه:1350]، صص28-30 (ترجمه: محمدرضا تجدد؛ تهران: امیرکبیر؛ چاپ سوم:1366ش،صص42-47).

95. فی ظلال القرآن فی المیزان؛ خالدی، صلاح عبد الفتاح؛ عمان: دارعمار؛ الطبعة الثانیة: 1421ق/2000م، صص332-338.

96. قانون تفسیر؛ کمالی دزفولی، سید علی؛ تهران: کتابخانه صدر؛ 1354ش/1396ق، صص 384-390.

97. قدمی در شناخت قرآن؛ معینیان، مهدی؛ [بی جا، بی نا]؛ چاپ اول: 1364ش، صص66-69.

98. القرآن، اعجازه و بلاغته؛ حسین، عبد القادر؛  مصر: مطبعة الامانة؛ 1975م، محل نگهداری: مرکز فرهنگ و معارف قرآن (کتابشناسی جهانی قرآن کریم 1/184).

99. قرآن امانتی الهی؛ گل زاده غفوری، علی؛ [بی جا، بی نا]؛ 1398ق، صص54-87.

100. قرآن در اسلام؛ طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ تصحیح: محمد باقر بهبودی؛ تهران: دارالکتب الاسلامیة؛ 1350ش، صص106-109.

101. قرآن در اسلام؛ مرحبا، یوسف؛ [بی جا]؛ واحد فرهنگی بنیاد شهید؛ 1361ش، صص64-66 (القرآن فی الاسلام؛ تعریب: سید احمد الحسینی؛ بیروت: دارالزهراء؛ 1393ق/1973م، صص126-129).

102. قرآن ربک ایها المسلم؛ سعدی، عبد العلیم عبد الرحمن؛ [بغداد]؛ دار الاسلام؛ چاپ اول: 1990م، محل نگهداری: مرکز فرهنگ و معارف قرآن (کتابشناسی جهانی قرآن کریم1/273).

103. قرآن شناخت، مباحثی در فرهنگ آفرینی قرآن؛ خرمشاهی، بهاءالدین؛ تهران: طرح نو؛ چاپ پنجم: 1379ش، صص74-76.

104. القرآن مأدبة الله للعالمین؛ باقوری، احمدحسن؛ قاهره: الاهرام؛ چاپ اول: 1986م، محل نگهداری: مرکز فرهنگ و معارف قرآن (کتابشناسی جهانی قرآن کریم2/673).

105. القرآن المبین و کیف نزل به الروح الامین؛ ابراهیم، محمد بحیری؛ قاهره: دارالطباعة الجدیدة؛ چاپ سوم: 1414ق، محل نگهداری: کتابخانه تخصصی تفسیر و علوم قرآن (کتابشناسی جهانی قرآن کریم1/95).

106. قرآن نماد حیات معقول؛ جعفری، محمدتقی؛ به اهتمام علی جعفری و کریم فیضی؛ تهران: مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری؛ چاپ دوم: 1383ش، صص281-293.

107. القرآن و المبشرون؛ دروزة، محمدعزة؛ [بی جا]؛ المکتب الاسلامی؛ الطبعة الاولی: 1972م/1392ق، صص94-267.

108. کتاب اشارات غرویة؛ غروی تبریزی، میرزا محمد آقا؛ تبریز: رضائی؛ محل نگهداری: مرکز فرهنگ و معارف قرآن (کتابشناسی جهانی قرآن کریم1/275).

109. کتاب تاریخ قرآن مجید؛ تقوی، سید محمد علی؛ تهران: چاپخانه کیهان؛ 1328ش/1368ق، صص32-45 و صص78-79.

110. کتاب التسهیل لعلوم التنزیل؛ جزی، محمد بن احمد؛ بیروت: دارالکتاب العربی؛ الطبعة الثانیة: 1393ق/1973م، ج1، ص5.

111. کشف الاسرار و عدة الابرار معروف به تفسیر خواجه عبد الله انصاری؛ میبدی، احمدبن محمد؛ تحقیق: علی اصغر حکمت؛ تهران: امیر کبیر؛ چاپ پنجم: 1371ش، ج1، ص41.

112. کلیدهای فهم قرآن؛ صدرالدینی، علیرضا؛ [بی جا]؛ نور؛ 1360ش، ج2، صص51-5.

113. گامی به سوی قرآن؛ حسینی ادیانی، سید ابو الحسن؛ تهران: دانشگاه الزهراء؛ چاپ اول: 1381ش، صص183-190.

114. گامی در راه شناسایی قرآن؛ سیدنقوی، میر خلیل؛ تهران: هدی؛ 1363ش، صص66-72.

115. لمحات من تاریخ القرآن؛ اشینقر، محمدعلی؛ بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات؛ الطبعة الثانیة: 1408ق/1988م، صص197-210.

116. مباحث فی علوم القرآن؛ صالح، صبحی؛ بیروت: دار العلم للملایین؛ الطبعة العاشرة: 1977م، صص164-233.

117. مباحث فی علوم القرآن؛ قطان، مناع؛ بیروت: مؤسسة الرسالة؛ الطبعة الثالثة: 1421ق/2000م، صص51-64.

118. مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ طبرسی، فضل بن حسن؛ تصحیح:سید هاشم رسولی محلاتی؛ بیروت: داراحیاء التراث العربی؛ 1379ق/1339ش، ج10،ص405و406 (ترجمه تفسیر مجمع البیان؛ ترجمه: محمد رازی؛ تصحیح: علی صحت؛ تهران: مؤسسه انتشارات فراهانی؛ چاپ اول:1358ش، ج26، صص145-151).

119. مستدرک سفینة البحار؛ نمازی، علی؛ تحقیق: حسن نمازی؛ قم: مؤسسة النشر الاسلامی لجماعة المدرسین بقم المشرفه؛ 1419ق، ج8، ص483.

120. معجزات موضوعات قرآن؛ مستریحی، حمد المستریحی؛ عمان: دار اسامة؛ چاپ اول: 2001م، محل نگهداری: مؤسسه معارف اسلامی امام رضا علیه السلام (کتابشناسی جهانی قرآن کریم2/681).

121. المعجزة الکبری؛ ابو زهره، محمد؛ [بی جا]؛ دارالفکرالعربی؛ [تاریخ مقدمه: 1390ق/1970م]، صص24-26 (معجزه بزرگ؛ پژوهشی در علوم قرآنی؛ ترجمه: محمود ذبیحی؛ ویرایش: محمدحسین جعفرزاده و سید حیدر علوی نژاد؛ مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی؛ چاپ اول:1370ش، صص41-44).

122. معنای متن، پژوهشی در علوم قرآن (ترجمه مفهوم النص)؛ ابوزید، نصر حامد؛ ترجمه: مرتضی کریمی نیا؛ تهران: طرح نو؛ چاپ اول:1380ش، صص145-178.

123. مع نزول القرآن؛ شحاته، عبدالله محمود؛ قاهره: مطبعة جامعة القاهرة و الکتاب الجامعی؛ چاپ اول: 1984م، محل نگهداری: مرکز فرهنگ و معارف قرآن (کتابشناسی جهانی قرآن کریم1/280).

124. مع نزول القرآن؛ خلیفه، محمدمحمود؛ قاهره: مکتبة النهضة المصریة؛ [بی تا]، صص10-14

125. مفتاح السعادة؛ طاش کبری زاده، احمد بن  مصطفی؛ مراجعه و تحقیق: کامل کامل بکری و عبدالوهاب ابوالنور؛ قاهره: دارالکتب الحدیثة؛ [بی تا]، ج2،ص38).

126. مقدمتان فی علوم القرآن وهما مقدمة کتاب المبانی و مقدمة ابن عطیة؛ تصحیح: آرثر جفری؛ مصر: مکتبة الخانجی؛ 1954م، صص8-16.

127. مناهل العرفان فی علوم القرآن؛ زرقانی، محمدعبدالعظیم؛ بیروت: دارالفکر؛ الطبعة الاولی: 1424ق/2004م، ج1، صص135-167.

128. منهاج النجاة فی تفسیر الصلوة؛ فیوضات، ابو القاسم؛ تهران: دارالکتب الاسلامیة؛ 1333ش/1373ق، ج1، ص72.

129. المنهج الاثری فی تفسیر القرآن الکریم حقیقته و مصادره و تطبیقاته؛ ابو طبره، هدی جاسم؛ قم: مرکز النشر مکتب الاعلام الاسلامی؛ الطبعة الاولی: 1372ش/1414ق/1994م،  ص213.

130. موجز علوم القرآن؛ عطار، داود؛ بیروت: مؤسسة العلمی للمطبوعات؛ الطبعة الثانیة: 1399ق/ 1979م، صص135-145.

131. المیزان فی تفسیر القرآن؛ طباطبایی، سیدمحمدحسین، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة؛ [بی تا]، ج13، صص233-235 (ترجمه: سید محمد باقر موسوی همدانی؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ؛ چاپ چهاردهم: 1380ش، ج13، صص322-324).

132. الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم؛ ابن عربی، محمدبن عبدالله؛ به کوشش: زکریا عمیرات؛ بیروت: دارالکتب العلمیة؛ چاپ اول: 1997م، محل نگهداری: کتابخانه تخصصی تفسیر و علوم قرآن (کتابشناسی جهانی قرآن کریم2/942).

133. نصوص فی علوم القرآن؛ موسوی دارابی، سیدعلی؛ باشراف: محمد واعظ زاده؛ مشهد: مؤسسة الطبع التابعة للآستانة الرضویة المقدسة؛ الطبعة الاولی: 1422ق/1382ش، ج2، صص515-718.

134. نقد الخطاب الاستشراقی، الظاهرة الاستشراقیة و اثرها فی الدراسات الاسلامیة؛ حاج، ساسی سالم ؛ بیروت: دارالمدار الاسلامی؛ الطبعة الاولی: 2001م، ج1، صص342-380.

135. نگرشی کوتاه بر سیر تحول قرآن و حدیث؛ فاضل قایینی، علی و انصاری، عبدالرحمن؛ قم: مؤسسه نشر آثار اسلامی؛ 1364ش، ص38.

136. الهدف من نزول القرآن و آثاره علی منهجه فی التغییر؛ قم: مؤسسة الامام الحسین علیه السلام، محل نگهداری: مرکز فرهنگ و معارف قرآن (کتابشناسی جهانی قرآن کریم1/301).

137. ویژگی هایی از قرآن مجید؛ جهان معین، شکرالله؛ تهران: برهان؛ [تاریخ مقدمه: 1362ش]، ص18.

 

سخن آخر

از بررسی های انجام شده به دست می آید که کتاب مستقلی مربوط به مکی و مدنی که همه جوانب مساله را طرح کرده باشد و متناسب با نیازهای روز باشد تدوین نشده است، هرچند که در ضمن کتب علوم قرآنی به طور ضمنی به آن پرداخته اند و بی شک نگاه هر کدام  به مقوله مکی و مدنی متفاوت است، برخی فقط به ذکر تعریف پرداخته اند ، برخی دیگر به ذکر اسامی سور مکی و مدنی اکتفا کرده اند و در دیگری بحث­های استطرادی قسمت عمده بحث را تشکیل داده است و البته در کتاب هایی نیز به بیشتر جوانب مساله - به طور مختصر - اشاره شده است و سعی همه آنها مشکور است؛ جای تاسف آن است که مستشرقان در این زمینه نیز کتابهای مستقلی ارائه کرده اند، از جمله قرآن ساختار و آهنگ سوره های مکی (شماره 2 کتاب های مستقل) و مطالعاتی در باره تصنیف سوره های مکی (شماره 9 کتاب های مستقل) که به آنها اشاره کردیم، لذا بر پژوهشگران توانمند علوم قرآنی است که گام های جدی تری در این زمینه بردارند.