(به مناسبت ایام فاطمیه بخشی از مقاله حضرت فاطمه سلام الله علیها در صحیح بخاری باز نشر می گردد)
حضور حضرت زهرا علیهاالسلام در زمان نزول قرآن در مکه و نحوه رفتار آن حضرت در مدینه باعث شده است تا در برخی آیات به طور مستقیم یا غیر مستقیم آن حضرت ذکر شود که از جمله مهم ترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. نماینده تمام زنان مسلمان در ماجرای مباهله؛ بر طبق نقل مفسران در ماجرای مباهله فقط پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام حضور داشتند و این بیانگر این نکته است که حضرت زهرا علیهاالسلام به عنوان نماینده تمام زنان مسلمان در این ماجرا حضور داشت[1]. قرآن در این زمینه می فرماید: فَمَنْ حَآجَّکَ فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَةُ اللّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ[2]
2. علم حضرت؛ در تفسیر آیه شریفه فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ[3] منظور از «اهل ذکر» اهل بیت پیامبر علیهم السلام معرفی شده‌اند؛ به عنوان نمونه در کتاب شواهدالتنزیل که در قرن پنجم توسط حسکانی از علمای اهل سنت تالیف شده است می‌خوانیم: [أخبرنا عقیل بن الحسین، قال: أخبرنا علی بن الحسین، قال: حدثنا محمد بن عبید الله، قال] حدثنا عبدویه بن محمد بشیراز قال: حدثنا سهل بن نوح بن یحیى أبو الحسن الحبابی قال: حدثنا یوسف بن موسى القطان عن وکیع، عن سفیان، عن السدی عن الحارث قال سألت علیا عن هذه الآیة: فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ فقال: و الله إنا لنحن أهل الذکر، نحن أهل العلم، و نحن معدن التأویل و التنزیل، و لقد سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یقول: أنا مدینة العلم و علی بابها، فمن أراد العلم فلیأته من بابه[4]
3. عصمت و دوری از گناه؛ در روایات شیعی و اهل سنت چنین می‌خوانیم که منظور از اهل بیت در آیه إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا[5] منحصراً پیامبر و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام هستند؛ از جمله می‌خوانیم: رواه محمد بن المنکدر عنه: حدثونا عن أبی بکر السبیعی قال: أخبرنا أبو عروبة الحرانی قال: حدثنا ابن مصفى قال: حدثنا عبد الرحیم بن واقد، عن‌ایوب بن سیار عن محمد بن المنکدر، عن جابر قال نزلت هذه الآیة على النبی صلی الله علیه و آله و سلم و لیس فی البیت إلا فاطمة و الحسن و الحسین و علی إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً فقال النبی صلی الله علیه و آله و سلم : اللهم هؤلاء أهلی[6].
همچنین می‌خوانیم: ذهب ابو سعید الخدرى و جماعة من التّابعین منهم مجاهد و قتاده الى انّ اهل البیت علىّ و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام و الدّلیل علیهما روت عائشة رضى اللَّه عنها، قالت: خرج رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ذات غداة و علیه مرط مرجل من شعر اسود فجلس فأتت فاطمة فادخلها فیه ثمّ جاء علىّ فادخله فیه ثمّ جاء حسن فادخله فیه ثم جاء حسین فادخله فیه ثمّ قال: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً[7].
4. دوستی حضرت زهرا اجر رسالت؛ در روایتی که در چندین تفسیر اهل سنت آمده است، در تفسیر آیه قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى[8] می‌خوانیم: حدثنی القاضی أبو بکر الحیری أخبرنا أبو العباس الصبغی حدثنا الحسن بن علی بن زیاد السری حدثنا یحیى بن عبد الحمید الحمانی حدثنا حسین الأشقر، [قال:] حدثنا قیس، عن الأعمش، عن سعید بن جبیر عن ابن عباس قال لما نزلت قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى قالوا: یا رسول الله من هؤلاء الذین أمرنا الله بمودتهم قال: علی و فاطمة و ولدهما[9]
5. نهایت ایثار و از خودگذشتگی؛ بر طبق نظر مفسران علی علیه السلام و حضرت زهرا علیهاالسلام و فرزندانشان غذای خود را به یتیم و اسیر و فقیر دادند در حالی که خود روزه نذری گرفته بودند، در مقابل این ایثارگری آنها، سوره انسان نازل شد[10] از جمله آیات وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَاء وَلَا شُکُورًا[11]. جالب اینکه در این سوره از همه نعمت‌های بهشتی سخن به میان آمده به جز حوریان بهشتی که بنا به نظر برخی از مفسران به خاطر نزول سوره درباره حضرت زهرا و همسر و فرزندانش علیهم السلام می‌باشد[12].
6. خیر کثیر؛ إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ[13]؛ در شان نزول سوره کوثر مىخوانیم: عاص بن وائل که از سران مشرکان بود، پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را به هنگام خارج شدن از مسجد الحرام ملاقات کرد، و مدتى با حضرت گفتگو نمود، گروهى از سران قریش در مسجد نشسته بودند و این منظره را از دور مشاهده کردند، هنگامى که عاص بن وائل وارد مسجد شد به او گفتند: با که صحبت مىکردى؟ گفت: با این مرد ابتر! این تعبیر را به خاطر این انتخاب کرد که عبداللَّه پسر پیغمبر اکرم ص از دنیا رفته بود، و عرب کسى را که پسر نداشت ابتر (یعنى بلا عقب) مىنامید، و لذا قریش این نام را بعد از فوت پسر پیغمبر براى حضرت انتخاب کرده بود (سوره فوق نازل شد و پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را به نعمتهاى بسیار و کوثر بشارت داد، و دشمنان او را ابتر خواند) [14]
در برخی از روایات منظور از کوثر به کثرت فرزندان و ذریه که همه آنها از نسل دخترش فاطمه زهرا علیهاالسلام به وجود آمدند، و آن قدر فزونى یافتند که از شماره بیرونند، و تا دامنه قیامت یادآور وجود پیغمبر اکرمند تفسیر شده اند[15]. (قیل هو کثرة النسل و الذریة و قد ظهرت الکثرة فی نسله من ولد فاطمة علیهاالسلام حتى لایحصى عددهم و اتصل إلى یوم القیامة مددهم[16])
[1] . ماجرای مباهله را بنگرید در: مسلم بن حجاج(204-261ق)؛ صحیح مسلم؛ جلد 7 صفحه 120؛ ابن حنبل، احمد بن محمد(164-241ق)؛ المسند؛ ج 1، ص 185 ؛ حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله(321-405ق)؛ المستدرک؛ ج3، ص150؛ و سایر منابع را ببینید در مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، ج 2ص583 و584.
[2] . آل عمران:61؛ هر گاه بعد از علم و دانشى که (در باره مسیح) به تو رسیده، (باز) کسانى با تو به محاجّه و ستیز برخیزند، به آنها بگو: «بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم، شما هم فرزندان خود را ما زنان خویش را دعوت نماییم، شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود دعوت کنیم، شما هم از نفوس خود آن گاه مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.
[3] . نحل:43
[4] . حاکم حسکانی، عبیدالله بن احمد (قرن5)؛ شواهد التنزیل، ج1ص432.
[5] . احزاب:33؛ خداوند فقط مىخواهد پلیدى و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملًا شما را پاک سازد.
[6] . حاکم حسکانی، عبیدالله بن احمد (قرن5)؛ شواهد التنزیل، ج2ص29.
[7] . میبدی، ابوالفضل(قرن6)، کشف الأسرار و عدة الأبرار، ج8، ص: 45
[8] . شوری: 23؛ بگو: «من هیچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمىکنم جز دوستداشتن نزدیکانم [اهل بیتم].
[9] . حاکم حسکانی، عبیدالله بن احمد (قرن5)؛ شواهد التنزیل، 2/189؛ و ر.ک. میبدی، ابوالفضل(قرن6)، کشف الأسرار و عدة الأبرار،ج9ص23؛ قرطبی، محمد بن احمد (م671)؛ الجامع لاحکام القرآن؛ج 16ص22؛ زمخشری، محمود (قرن6)؛ الکشاف عن حقائق التنزیل؛ ج4ص220.
[10] . ر.ک. رازی، فخرالدین (قرن6)؛ مفاتیح الغیب، ج10ص746؛ زمخشری، محمود (قرن6)؛ الکشاف عن حقائق التنزیل؛ج4ص670؛ سیوطی، جلال الدین (قرن10)؛ الدرالمنثور، ج6ص299؛ ثعلبی، احمد بن ابراهیم(قرن 5)، الکشف و البیان، ج10، ص99.
[11] . انسان:8 و9؛ و غذاى (خود) را با اینکه به آن علاقه (و نیاز) دارند، به «مسکین» و «یتیم» و «اسیر» مىدهند! (و مىگویند:) ما شما را بخاطر خدا اطعام مىکنیم، و هیچ پاداش و سپاسى از شما نمىخواهیم!
[12] . مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه ج25ص348 به نقل از روح المعانی.
[13] . کوثر:1؛ ما به تو کوثر [خیر و برکت فراوان] عطا کردیم
[14] . مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، ج 27ص 368 ؛ نیز ر.ک. سورآبادی، عتیق بن محمد (قرن5)؛ تفسیر سورآبادی، ج4ص2880؛ سیوطی، جلال الدین (قرن10)؛ الدرالمنثور، ج6ص404.
[15] . مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه ج27ص371.
[16] . طبرسی، فضل بن حسن(468-548ق)؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ج10ص836؛ برای مطالعه بیشتر ر.ک. الحلو، محمدعلی؛ ما نزل من القرآن فی شأن فاطمة الزهراء، مسعودی، محمد فاضل؛ اسرار الفاطمیة، وسایر کتابهایی که به برخی از آنها در قسمت «سابقه تاریخی بحث» اشاره شد ه‌است.
بخشی از مقاله حضرت فاطمه سلام الله علیها در صحیح بخاری
