مقدمه
در باره هواپیمای اکراینی که در شرایط جنگی توسط نیروهای خودی ساقط شد (18 دی ماه 1398) مطالب زیاد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بیان شده است، برخی از این مطالب قابل استفاده و برخی دیگر موج سواری تعدادی بود که از سپاه کینه به دل دارند، برخی نیز ناخواسته وارد این جریان شدند، سختی جریان هم برای افرادی که عزیزان خود را از دست داده بودند دشوار بود، هم برای مردم و هم برای عزیزان پدافند هوایی که بارها آرزوی مرگ می کردند: یَا لَیْتَنِی مِتُّ قَبْلَ هَذَا وَکُنتُ نَسْیًا مَّنسِیًّا (سوره مریم: آیه 23) اى کاش پیش از این مرده بودم و یکسر فراموش شده بودم.
بی شک صدور حکم در باره این پرونده با توجه به پیچیدگی های خاص، به این سادگی میسر نیست، علاوه بر اینکه برای رعایت اصول امنیتی نظامی خیلی از مسائل نیز به صورت طبقه بندی شده در اختیار عموم قرار می گیرد و حق هم همان است که در برابر دشمن نمی توان پرده از همه جزئیات برداشت، اما با توجه به مباحثی که سردار حاجی زاده در تلویزیون فرمودند، در این نوشتار نکاتی – به صورت اولیه و فرضیه - مطرح می شود. حکم فقهی مسئله بر اساس این فرض مورد بررسی قرار می گیرد که این هواپیما بر اثر خطای انسانی نیروهای خودی ساقط شده است. (بنابراین اگر فرضیه جنگ الکترونیک و سایر موارد مشابه پیش آید حکم تغییر خواهد کرد).
قاعده فقهی احسان
در فقه قاعده ای مطرح است به نام «قاعده احسان» که علاوه بر روایات از آیه زیر استخراج شده است: «ما عَلَى الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ» (توبه: 91) بر افراد نیکوکار هیچ سبیلى نیست. (دلایل عقلی و اجماع فقها نیز از مبانی دیگر این قاعده محسوب می شوند).
منظور از این قاعده این است که هرگاه کسى به انگیزه خدمت و نیکوکارى به دیگران، موجب ورود خسارت به آنان شود، اقدامش مسئولیت آور نیست.
بررسی واژه هاى به کار رفته در آیه
- الْمُحْسِنِینَ . این کلمه جمع «محسن» است و چون جمع محلّى به الف و لام است، افاده عموم مى کند، یعنی همه نیکوکاران.
احسان به معناى انجام دادن عمل نیکو، اعم از قول یا فعل، نسبت به دیگرى است؛ خواه این عمل، رساندن مالى به دیگران باشد و یا ارائه خدمات نیکوى دیگر. احسان ممکن است از طریق دفع ضرر مالى یا معنوى از شخص دیگر نیز محقق شود.
