مقاله مسواک 3: فضیلت و آثار مسواک

مسواک در روایات متعددی از سنت نبوی شمرده شده است[1] و پیامبر به اندازه ای به آن سفارش شده است که می فرماید:  جبرئیل آنقدر به من در مورد مسواک سفارش کرد که ترسیدم دندانهایم درد کنند یا بریزند (قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَا زَالَ جَبْرَئِیلُ ع یُوصِینِی بِالسِّوَاکِ حَتَّى خَشِیتُ أَنْ أُحْفِیَ أَوْ أَدْرَدَ)[2]. گاهی مسواک اساس وضو ذکر شده است (السِّوَاکُ شَطْرُ الْوُضُوءِ)[3] همچنین نقل شده است که اگر مردم می دانستند که چه آثاری در مسواک نهفته است آن را خود به زیر لحاف می بردند (کنایه از اینکه همیشه آن را همراه خود داشتند) [4].

مسواک بر طبق روایتی دارای دوازده خصلت است: پاک کننده دهان، باعث خشنودی پروردگار، سفید کننده دندان ها، از بین برنده آنچه از چرک در دهان جمع شده و باعث خرابی دندان می شود، کم کردن بلغم، زیاد نمودن اشتها، مضاعف کردن حسنات، نوعی برپا داشتن سنت نبوی، باعث حضور ملائکه، محکم کردن لثه، پاک کردن راه قرآن، دو رکعت نماز با مسواک برتر از هفتاد رکعت بدون مسواک است. [5]

علاوه بر حدیث فوق در سایر روایات نیز سخن از آثار مسواک به میان آمده است؛ در مجموع می توان آثار مسواک را به دو دسته معنوی و جسمانی تقسیم کرد، به شرح زیر:

 

آثار معنوی مسواک

1. مسواک باعث خشنودی پروردگار است (مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ)[6]

2. باعث زیادی حسنات می شود (یُضَاعِفُ الْحَسَنَاتِ) [7]

3. از سنت پیامبران است (أَرْبَعٌ مِنْ سُنَنِ الْمُرْسَلِینَ التَّعَطُّرُ وَ السِّوَاکُ وَ النِّسَاءُ وَ الْحِنَّاءُ)[8]

4. باعث حضور ملائکه است (تَحْضُرُهُ الْمَلَائِکَةُ)[9]

5. باعث خوشحالی ملائکه است(تَفْرَحُ بِهِ الْمَلَائِکَةُ)[10]

6. ملائکه با وی مصافحه می نمایند، زیرا در وی نور پاکی مشاهده می کنند (صَافِحُهُ الْمَلَائِکَةُ لِمَا یَرَوْنَ عَلَیْهِ مِنَ النُّورِ)[11]

7. هنگام خروج از منزل، ملائکه وی را مشایعت می نمایند (تُشَیِّعُهُ الْمَلَائِکَةُ عِنْدَ خُرُوجِهِ مِنَ الْبَیْتِ)[12]

8. حاملان عرش برای فردی که مسواک می زنند، استغفار می کنند (یَسْتَغْفِرُ لَهُ حَمَلَةُ الْعَرْشِ وَ الْکَرُوبِیُّونَ)[13]

9. راه [تلاوت] قرآن را باز می کند.( و هو یمر بطریقة القرآن) [14]

10. دو رکعت نماز با مسواک بهتر از هفتاد رکعت بدون مسواک است (رکعتین بسواک أحب إلى الله عز و جل من سبعین رکعة بغیر سواک)[15]

11. برای کسی که مسواک بزند وعده بهشت داده شده است (عَنِ النَّبِیِّ ص قَالَ مَنِ اسْتَاکَ کُلَّ یَوْمٍ مَرَّةً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَلَهُ الْجَنَّةُ)[16]

12. بی نیازی و فقیر نشدن نیز در برخی روایات از آار مسواک شمرده شده است (وَ اسْتَغْنَى عَنِ الْفَقْرِ)[17] *

 

 

آثار جسمانی مسواک

1. پاکی دهان (مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ)

2. پاکیزگی دندان ها (یَنْقَى أَسْنَانُهُ)[19]

3. سفیدی دندان ها (بَیِّضُ الْأَسْنَانَ)

4. جوش های بن دندان ها را از بین می برد (یَذْهَبُ بِالْحَفْرِ)

5. بلغم را کم می کند(قِلُّ الْبَلْغَمَ)

6. اشتها را زیاد می کند(یُشَهِّی الطَّعَامَ)

7. محکم شدن لثه (یَشُدُّ اللِّثَةَ)

8. خوشی بوی دهان (تَطِیبُ نَکْهَتُهُ)[20]

9. زیادی حافظه(یَزِیدُ فِی حِفْظِهِ)[21]

10. قوه درک و فهم بهتر(یَشْتَدُّ لَهُ فَهْمُهُ)[22]

11. گوارا شدن غذا (یَمْرُؤُ طَعَامُهُ)[23]

12. نبودن درد دندان(یَذْهَبُ أَوْجَاعُ أَضْرَاسِهِ)[24]

13. دور ماندن از بیماری ها(یُدْفَعُ عَنْهُ السُّقْمُ)[25]

14. جلا دادن چشم (مُجْلٍ لِلْبَصَرِ) [26]

سوالی دراینجا پیش می آید و آن اینکه چرا برای مسواک زدن این همه فضیلت و ثواب ذکر شده است؟

در پاسخ باید چنین گفت که بر فرض صحت سندی احادیث ذکر شده، می توان مساله را چنین تحلیل کرد:

1. احتمال دارد که این آثار به این خاطر بیان شده تا تاکیدی بر اهمیت مساله مسواک باشد و شاید به همین خاطر باشد که از هر بیانی برای تشویق استفاده کرده است، از سفیدی دندان ها و محکم کردن لثه تا پاک کردن راه قرآن  اقامه نماز؛ بی شک فردی که به جسم خود بیشتر اهمیت می دهد به خاطر آثار جسمی آن و شخصی که به مسائل معنوی بیشتر اهمیت می دهد به خاطر رسیدن به فضایل معنوی ذکر شده اقدام به این کار بکند. مثلا فردی که به خواندن قرآن علاقمند است با شنیدن حدیث زیر به مسواک کردن روی خواهد آورد: پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: را قرآن را پاکیزه کنید. گفتند:  راه قرآن چیست؟ فرمود: دهان هایتان. پرسیدند: به چه پاک کنیم؟ حضرت در پاسخ فرمودند: با مسواک کردن.[27]

2. دقت در برخی از این روایات ما را به علت احتمالی این مساله واقف می کند، در یکی از روایات در ادامه فضیلتی که برای مسواک ذکر شده است چنین می خوانیم: چنین فردی به انبیاء اقتداء کرده است و کسی که به انبیاء اقتدا نماید با آنها وارد بهشت می شود؛ وَ قَدِ اقْتَدَى بِالْأَنْبِیَاءِ وَ مَنِ اقْتَدَى بِالْأَنْبِیَاءِ دَخَلَ مَعَهُمُ الْجَنَّةَ[28] معلوم است کسی به خاطر مسواک کردن به بهشت راه خواهد یافت که در انجام این کار از سنت انبیاء پیروی نماید، یعنی با خود بگوید چون انبیاء مسواک می زدند من هم مسواک می زنم؛ بی شک چنین فردی چون در مساله کوچکی به سنت انبیاء تاسی کرده است در سایر مسائل نیز از آنها تبعیت خواهد کرد، از جمله در پذیرفتن توحید، معاد، نبوت و... و قطعا چنین فردی وارد بهشت خواهد شد و دلیلی ندارد که ما ورود در بهشت این فرد را در رابطه مستقیم با مسواک بدانیم.

3. بررسی صحت مطالبی که در بخش آثار جسمانی مسواک آمده است، نسبت به مسائل معنوی آن از سادگی بیشتری برخوردار است که باید در علوم تجربی مورد آزمایش های دقیق علمی قرار گیرد، البته برخی از این مسائل ذکر شده نیاز چندانی به این آزمایش ها ندارد، زیرا هر فردی در می یابد که مسواک کردن باعث سفیدی دندان، از بین رفتن میکرب های دهان، خوشی بوی دهان و امثال آن می شود. آنچه باید مورد بررسی قرار گیرد بررسی مواردی از قبیل زیاد کردن نور چشم، حافظه و... است.

4. در کنار سه موضوع فوق (و احتمالا دلایل دیگر) نباید از این مساله غافل شد که اگر احادیث صحت داشته باشند، خداوند این فضایل را به فردی که  مسواک می زند، عطا فرماید. البته نباید غافل بود که تسامح در نقل احادیث ثواب‌های مواعظ و قصص و مستحبات باعث ضررهای جبران ناپذیری در دین می‌شود، لذا در نقل آنها باید کمال دقت را به کار بست.

 

---

[1] .یَا عَلِیُّ السِّوَاکُ مِنَ السُّنَّةِ؛ ابن بابویه، محمد بن علی (311-381ق)؛ من لایحضره الفقیه؛ ج4، ص365؛ همو، الخصال، ج2، ص481؛ طبرسی، حسن بن فضل (قرن6)؛ مکارم الاخلاق؛ ص440؛ مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی (1037-1111ق)؛ بحار الانوار، ج74، ص55.

[2] . ابن بابویه، محمد بن علی (311-381ق)؛ من لایحضره الفقیه؛ ج1، ص52؛ قطب راوندی، سعید بن هبة الله (م573ق)، النوادر، ص40؛ ابن حیون، نعمان بن محمد(259-363ق)، دعائم الاسلام، ج1، ص118؛ طبرسی، حسن بن فضل (قرن6)؛ مکارم الاخلاق؛ ص48؛ روایات مشابه را بنگرید در: ابن حنبل، احمد بن محمد (164-241ق)، المسند، ج5، ص263؛ ابن ماجه، محمد بن یزید (209-237)، سنن ابن ماجه، ج1، ص106؛ طبرانی، سلیمان بن احمد (260-360ق)، المعجم الکبیر، ج8، ص210، 220؛ متقی هندی، علی بن حسام الدین (588-975ق)، کنزالعمال، ج9، ص313.

[3] . ابن حیون، نعمان بن محمد(259-363ق)، دعائم الاسلام، ج1، ص119؛ طبرسی، حسن بن فضل (قرن6)؛ مکارم الاخلاق؛ ص49؛ متقی هندی، علی بن حسام الدین (588-975ق)، کنزالعمال، ج9، ص288؛ نوری، حسین بن محمد تقی (1254-1320ق)، مستدرک الوسائل، ج1، ص364.

[4] . لَوْ عَلِمَ النَّاسُ مَا فِی السِّوَاکِ لَأَبَاتُوهُ مَعَهُمْ فِی لِحَافٍ؛ دیلمی، حسن بن ابی الحسن(م841ق)، اعلام الدین؛ ص362.

[5] . عَنْ مُعَاذٍ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ یَرْفَعُهُ إِلَى النَّبِیِّ ص قَالَ فِی السِّوَاکِ اثْنَتَا عَشْرَةَ خَصْلَةً مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ وَ یُبَیِّضُ الْأَسْنَانَ وَ یَذْهَبُ بِالْحَفْرِ وَ یُقِلُّ الْبَلْغَمَ وَ یُشَهِّی الطَّعَامَ وَ یُضَاعِفُ الْحَسَنَاتِ وَ تُصَابُ بِهِ السُّنَّةُ وَ تَحْضُرُهُ الْمَلَائِکَةُ وَ یَشُدُّ اللِّثَةَ وَ هُوَ یَمُرُّ بِطَرِیقِ الْقُرْآنِ وَ رَکْعَتَیْنِ بِالسِّوَاکِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ سَبْعِینَ رَکْعَةً بِغَیْرِ سِوَاکٍ؛ ابن بابویه، محمد بن علی (311-381ق)؛ من لایحضره الفقیه؛ ج1، ص55؛ همو، الخصال، ج2، ص480و481؛ قطب راوندی، سعید بن هبة الله (م573ق)؛ الدعوات، ص160؛ فتال نیشابوری، محمد بن احمد (م508ق)؛ روضة الواعظین؛ ج2، ص308؛ طبرسی، حسن بن فضل (قرن6)؛ مکارم الاخلاق؛ ص50؛ حر عاملی، محمد بن حسن (1033-1104ق)؛ وسائل الشیعة، ج2، ص7؛ نوری، حسین بن محمد تقی (1254-1320ق)؛ مستدرک الوسائل، ج1، ص362؛ مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی (1037-1111ق)؛ بحار الانوار؛ ج73، ص129.

امام خمینی در باره یَذْهَبُ بِالْحَفْرِ می نویسد: «یعنی بثورات و جوشهایی که در پی دندان است و این بثورات و قرحه که در این حدیث شریف وارد است، عبارت است از جوش ها و قرحه های کوچکی که در بن دندان پیدا می شود و چرکی سفید و متعفن در آن تولید می گردد که در وقت جویدن غذا آن بثورات منفجر شده و از آن چرک ها مخلوط به غذا شده و اسباب کثیری از امراض از قبیل سوء هضم و غیره می گردد و اطباء حاضر آن را «پیوره» گویند و به آن خیلی اهمیت می دهند، حتی آنکه برای معالجه آن محتاج به کشیدن دندان شوند. خمینی، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی‌ایران (1280-1368ش)؛ چهل حدیث؛ ص509».

 

[6] . قطب راوندی، سعید بن هبة الله (م573ق)، الدعوات، ص160؛ همو، النوادر، ص40؛ فتال نیشابوری، محمد بن احمد (م508ق)، روضة الواعظین، ج2، ص308؛ برقی، احمد بن محمد (م274ق)، المحاسن، ج2، ص562؛ ابن حیون، نعمان بن محمد(259-363ق)، دعائم الاسلام، ج1، ص118؛ ابن بابویه، محمد بن علی (311-381ق)، الخصال،ج2، ص449و 480؛ ابن شعبه، حسن بن علی (قرن4ق)، تحف العقول، ص13؛ مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی (1037-1111ق)، بحار الانوار، ج73، ص73، 128، 129، 133، 134، 139، ج74، ص68، ج77، ص341، 342؛ حر عاملی، محمد بن حسن (1033-1104ق)، وسائل الشیعة، ج2، ص12، 15، 20؛ نوری، حسین بن محمد تقی (1254-1320ق)، مستدرک الوسائل، ج1، ص359، 360، 362،371؛ شافعی، محمد بن ادریس (150-204ق)، کتاب الام، ج1، ص39؛ نووی، محی الدین بن شرف (م677ق)، المجموع،ج1، ص267، 268، 270؛ ابن حجر عسقلانی م852ق، تلخیص الحبیر، ج1، ص365، 366؛ ابن حنبل، احمد بن محمد (164-241ق)، المسند، ج1، ص3، 10، 47، ج6، ص62، 124، 146؛ بخاری، محمد بن اسماعیل (194-256ق)، صحیح البخاری،ج2، ص234؛ ابن ماجه، محمد بن یزید (209-237)، سنن ابن ماجه، ج1، ص106؛ نسائی، احمد بن علی (215-303ق)، سنن النسائی، ج1، 10 و...

لازم است ذکر شود که مسواک کردن از نظر نتیجه در روایتی از علی علیه السلام همسان با نماز شب ذکر شده است:  قیام اللیل مصحة للبدن و مرضاة للرب؛ ابن بابویه، محمد بن علی (311-381ق)، الخصال، ج2، ص612؛ همو، ثواب الاعمال، ص41؛ ابن شعبه، حسن بن علی (قرن4ق)، تحف العقول، ص100؛ برقی، احمد بن محمد (م274ق)، المحاسن، ج1، ص53؛ مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی (1037-1111ق)، بحار الانوار، ج10، ص89، ج84، ص144.

[7] . کلینی، محمد بن یعقوب (م329ق)، الکافی، ج1، ص495؛ قطب راوندی، سعید بن هبة الله (م573ق)، الدعوات، ص160؛ فتال نیشابوری، محمد بن احمد (م508ق)، روضة الواعظین، ج2، ص308؛ ابن بابویه، محمد بن علی (311-381ق)، الخصال،ج2، ص449و 480؛ همو، ثواب الاعمال، ص17؛ همو، من لایحضره الفقیه، ج1، ص55، ج4، ص365.

 

[8] . ابن بابویه، محمد بن علی (311-381ق)، الخصال، ج1، ص242؛ فتال نیشابوری، محمد بن احمد (م508ق)، روضة الواعظین، ج2، ص308؛ طبرسی، حسن بن فضل (قرن6)، مکارم الاخلاق، ص41 ، 49؛ ابن حنبل، احمد بن محمد (164-241ق)، المسند، ج5، ص421؛ ترمذی، محمد بن عیسی (209-279ق)، سنن الترمذی، ج2، ص272.

 

[9] . ابن بابویه، محمد بن علی (311-381ق)، الخصال،ج2، ص 480؛ مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی (1037-1111ق)، بحار الانوار، ج73، ص129، ج77، 342؛ حر عاملی، محمد بن حسن (1033-1104ق)، وسائل الشیعة، ج2، ص20.

باز از نظر اهمیت در روایات ذکر شده است که در خانه ای که در آن قرآن خوانده شود، ملائکه حضور ی یابند؛ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع الْبَیْتُ الَّذِی یُقْرَأُ فِیهِ الْقُرْآنُ وَ یُذْکَرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ تَکْثُرُ بَرَکَتُهُ وَ تَحْضُرُهُ الْمَلَائِکَةُ؛ کلینی، محمد بن یعقوب (م329ق)، الکافی، ج2، ص610؛ متقی هندی، علی بن حسام الدین (588-975ق)، کنزالعمال، ج15، ص394.

[10] . ابن بابویه، محمد بن علی (311-381ق)، الخصال،ج2، ص 481؛ همو، من لایحضره الفقیه، ج4، ص365، 368؛ فتال نیشابوری، محمد بن احمد (م508ق)، روضة الواعظین، ج2، ص474؛ قطب راوندی، سعید بن هبة الله (م573ق)، الدعوات، ص160؛ طبرسی، حسن بن فضل (قرن6)، مکارم الاخلاق، ص78؛ حر عاملی، محمد بن حسن (1033-1104ق)، وسائل الشیعة، ج2، ص9.

[11] . شعیری، محمد بن محمد (قرن6)، جامع الاخبار، ص58.

[12] . شعیری، محمد بن محمد (قرن6)، جامع الاخبار، ص58.

[13] . شعیری، محمد بن محمد (قرن6)، جامع الاخبار، ص58.

[14] . ابن بابویه، محمد بن علی (311-381ق)، الخصال،ج2، ص 480؛ فتال نیشابوری، محمد بن احمد (م508ق)، روضة الواعظین، ج2، ص308.

[15] . پیشین.

[16] . شعیری، محمد بن محمد (قرن6)، جامع الاخبار، ص58.

[17] . شعیری، محمد بن محمد (قرن6)، جامع الاخبار، ص58.

* . البته فضایل زیاد دیگری نیز ذکر شده است که عبارتند از: خداوند برای کسی که هر روز مسواک می زند به تعداد هر یک از مومنانپاداش هزار سال می دهد و هزار درجه او را بالا می برد و خداوند درهای بهشت را برای او باز می کند تا از هر کدام که خواهد وارد بهشت شود، و نامه مل وی را به دست راست وی می دهد و در حسابرسی از او آسان می گیرد و خداوند ابواب رحمت خود را بر وی می گشاید و از دنیا نمی رود مگر اینکه جایگاه خود را در بهشت ببیند و چنین فردی به انبیاء اقتداء کرده است و کسی که به انبیاء اقتدا نماید با آنها وارد بهشت می شود؛ و کسی که هر روز مسواک می زند، از دنیا نمی رود مگر پس از اینکه حضرت ابراهیم را در خواب ببیند و در روز قیامت در شمار انبیاء خواهد بود و خداوند حاجت های وی را بر آورده خواهد کرد و رد روز قیامت که سایه ای جز سایه عرش پروردگار نیست، در زیر سایه عرش خواهد بود و در بهشت رفیق حضرت ابراهیم و تمام انبیاء علیهم السلام خواهد بود.( کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ ثَوَابَ أَلْفِ سَنَةٍ وَ رَفَعَ اللَّهُ لَهُ أَلْفَ دَرَجَةٍ وَ فَتَحَ اللَّهُ لَهُ أَبْوَابَ الْجَنَّةِ یَدْخُلُ مِنْ أَیِّهَا شَاءَ وَ أَعْطَاهُ اللَّهُ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ وَ حَاسَبَهُ حِسَاباً یَسِیراً وَ فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ أَبْوَابَ الرَّحْمَةِ وَ لَا یَخْرُجُ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّى یَرَى مَکَانَهُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ قَدِ اقْتَدَى بِالْأَنْبِیَاءِ وَ مَنِ اقْتَدَى بِالْأَنْبِیَاءِ دَخَلَ مَعَهُمُ الْجَنَّةَ وَ مَنِ اسْتَاکَ کُلَّ یَوْمٍ فَلَا یَخْرُجُ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّى یَرَى إِبْرَاهِیمَ ع فِی الْمَنَامِ وَ کَانَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی عِدَادِ الْأَنْبِیَاءِ وَ قَضَى اللَّهُ تَعَالَى لَهُ کُلَّ حَاجَةٍ کَانَتْ لَهُ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ یَکُونُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی ظِلِّ الْعَرْشِ یَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّهُ وَ یَکُونُ فِی الْجَنَّةِ رَفِیقَ إِبْرَاهِیمَ وَ رَفِیقَ جَمِیعِ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام)شعیری، محمد بن محمد (قرن6)، جامع الاخبار، ص58.

[19] . شعیری، محمد بن محمد (قرن6)، جامع الاخبار، ص58.

[20] . شعیری، محمد بن محمد (قرن6)، جامع الاخبار، ص58.

[21] . شعیری، محمد بن محمد (قرن6)، جامع الاخبار، ص58.

[22] . شعیری، محمد بن محمد (قرن6)، جامع الاخبار، ص58.

[23] . شعیری، محمد بن محمد (قرن6)، جامع الاخبار، ص58.

[24] . شعیری، محمد بن محمد (قرن6)، جامع الاخبار، ص58.

[25] . شعیری، محمد بن محمد (قرن6)، جامع الاخبار، ص58.

[26] . قطب راوندی، سعید بن هبة الله (م573ق)، الدعوات، ص160.

[27] . قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص نَظِّفُوا طَرِیقَ الْقُرْآنِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا طَرِیقُ الْقُرْآنِ قَالَ أَفْوَاهُکُمْ قِیلَ بِمَا ذَا قَالَ بِالسِّوَاکِ؛ قطب راوندی، سعید بن هبة الله (م573ق)، الدعوات، ص161؛ همو، النوادر، ص44؛ طبرسی، حسن بن فضل (قرن6)، مکارم الاخلاق، ص51؛ برقی، احمد بن محمد (م274ق)، المحاسن، ج2، ص558؛ ابن حیون، نعمان بن محمد(259-363ق)، دعائم الاسلام، ج1، ص199.

[28] . شعیری، محمد بن محمد (قرن6)، جامع الاخبار، ص58.

 مطالعه بخش اول و بخش دوم و بخش چهارم مقاله